Starostwo Powiatowe w Augustowie

Zabytki

Kanał Augustowski

Jedną z największych atrakcji Ziemi Augustowskiej jest Kanał Augustowski położony na pograniczu Polski i Białorusi. Jest to kanał żeglowny, podziałowy, który łączy dorzecze Wisły i Niemna. Wykorzystuje on obniżenie rynnowe, uformowane w wyniku zlodowacenia bałtyckiego, tworzące pasmo jezior augustowskich oraz doliny rzek – Netty i Czarnej Hańczy. Wiążąc tereny o urokliwym krajobrazie, porosłe dorodnym drzewostanem Puszczy Augustowskiej, spełnia znakomicie funkcje rekreacyjno – turystyczne. Ma 102 km. długości, z czego 80 km. jest po stronie polskiej. Daje to drugie, po Kanale Elbląskim, miejsce w kraju.

Myśl stworzenia połączenia wodnego Wisły z Niemnem zrodziła się u schyłku niepodległej Rzeczypospolitej (czasy stanisławowskie) w związku z pruskimi restrykcjami gospodarczymi,  zamykającymi handlowi polskiemu dostęp do Bałtyku. Gdy w latach dwudziestych XIX w. sytuacja się powtórzyła i doszło do wojny celnej polsko i rosyjsko-pruskiej, minister skarbu Królestwa Polskiego, Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki, wystąpił w lipcu 1822 roku z inicjatywą zbudowania, wielkiej, okrężnej arterii wodnej, omijającej pruskie terytoria, łączącej centrum Kongresówki z portami łotewskimi, czyli Narew z Niemnem i Windawą (obecnie Vendspils). Po zastosowaniu przez gabinet berliński 10 kwietnia 1823 roku represaliów (nadmiernie wysokich stawek celnych za tranzyt polskich płodów rolnych ) skierowano na wododział Wisły i Niemna dwie ekipy badawcze, mające sprawdzić realność koncepcji i ewentualnie przygotować projekty: polską działającą pod kierownictwem podpułkownika kwatermistrza generalnego, Ignacego Prądzyńskiego, który od 1809 roku studiował w Szkole Aplikacyjnej Artylerii i Inżynierii, a po jej ukończeniu został inżynierem wojskowym oraz rosyjską dowodzoną przez podpułkownika Karola I. Reesego.

generał Ignacy Prądzyński
gen. Ignacy Prądzyński

Obie misje niezależnie od siebie wykonały w trudnych warunkach terenowych, odpowiednie pomiary niwelacyjno – geodezyjne wybranych połączeń, a z początkiem roku 1824 opracowały wstępne projekty trasy. Na ich podstawie w końcu maja 1824 roku car Aleksander I podjął decyzję o rozpoczęciu realizacji i powierzeniu jej stronie polskiej. Obie koncepcje zweryfikowała komisja generałów: Maurycego Haukego, Pierre’a Dominiue’a Bazeine’a i Jana Ch. Malletskiego de Grandville’a, a jej ustalenia 27 lipca 1824 roku zatwierdziła Rada Administracyjna Królestwa. Stały się one osnową projektu technicznego, przygotowanego przez Prądzyńskiego jeszcze we wrześniu 1824 roku, zatwierdzonego przez cara 15 lutego 1825 roku.

Już w ostatnich dniach lipca 1824 roku podjęto regulację Biebrzy i Netty. Do połowy 1825 roku przygotowano bazę inwestycji, a więc cegielnie, hutę i odlewnię żeliwa, warsztaty kowalskie, ślusarskie i stolarskie; opracowano technologię i wdrożono produkcję sztucznego wapna hydraulicznego systemem Vicata; a od sezonu budowlanego 1825 roku podjęto wznoszenie śluz.

Do 1831 roku budową zajmowały się struktury wojskowe, podległe dyrektorowi Korpusu Inżynierów – generałowi Malletskiemu. Do 1830 roku wykonano prace objęte pierwotnym kosztorysem. W międzyczasie dokonano korekt, a mianowicie zmiany lokalizacji śluz na oddziale Hańczy, wprowadzenia przekopu Kurkul oraz poprawy spławności Netty przez wytyczenie tzw. Kanału Nowego (lateralnego). Po 1833 roku wybudowano kanały odprowadzające nadmiar wód Netty (Bystry) i Czarnej Hańczy (Szlamicy) oraz uzupełniono system o śluzę Tartak i zmieniono parametry śluzy Kudrynki.

Śluda Dębowo na Kanale Augustowskim oraz elektrownia wodna - w tle rzeka Biebrza łączy się z Kanałem
Śluza Dębowo oraz elektrownia wodna

Wszelkie prace budowlane zostały zakończone w 1839 roku. Uwzględniając przerwę w okresie powstania listopadowego oraz konieczność odbudowy zniszczeń wywołanych walkami, tempo budowy kanału uznać należy za rekordowe. Inwestycję finansowano z nadwyżek budżetowych skarbu, a potem z pożyczek Banku Polskiego. Koszt kanału przekroczył czternaście milionów ówczesnych złotych polskich. Z jego budową związała się cała plejada najlepszych w tym czasie inżynierów polskich. Warto tu – poza generałem Prądzyńskim, wymienić także generała Wojciecha Chrzanowskiego (kartografa, szefa sztabu armii powstańczej i piemonckiej), podpułkowników Jana Pawła Lelewela i Augusta Szultza. Kanał Augustowski był kolebką polskiego przemysłu cementowego i bitumicznego. Przy budowie Kanału Augustowskiego zastosowano po raz pierwszy w Polsce, a może i w Europie, prefabrykaty betonowe.

Śluza Paniewo na Kanale Augustowskim
Śluza Paniewo

Kanał Augustowski przeznaczony do odegrania istotnej roli gospodarczej stracił swą rangę po upadku powstania listopadowego. Pozostał trasą lokalną, ożywiającą zaniedbaną północno-wschodnią część Kongresówki oraz ziemie litewsko-białoruskie. Posłużył przede wszystkim do spławu drewna. Podrzędne znaczenie kanału wykluczało większe modernizacje, dzięki czemu kanał zachował się do naszych czasów w mało zmienionej formie.

Śluza Perkuć na Kanale Augustowskim zimą
Śluza Perkuć – zimą

Na linię wodną Kanału Augustowskiego składają się: – 45 km. sztucznych przekopów, – 35 km. uregulowanych koryt rzecznych, – 22 km. jezior.

Kanał Augustowski - Przekop Czarnobrodzki
Kanał Augustowski

Generał Ignacy Prądzyński zaprojektował 11 śluz, po wojnie w 1831 r. dobudowano jeszcze 7 śluz po to, by spowolnić bieg wody i ułatwić nawigację. Razem wykonano 18 śluz, z czego w granicach Polski jest 14. Śluzy miały piękny wystrój architektoniczny w barwach narodowych. Komory wykładano czerwoną cegłą, zwieńczenia komór były białe. Każda śluza przy przecinających ją drogach miała most zwodzony, obok budowano stylowy domek strażnika wodnego. Na każdej śluzie znajduje się wmurowana w ścianę kamienna tablica z datą i nazwiskiem kierownika budowy.

Wiele z tych tablic ocalało i dziś jeszcze można je odczytać.

  1. Śluza w Niemnowie – miała dwie tablice metalowe, które zaginęły.
  2. Śluza w Dąbrowie – „Budował kapitan kwatermistrz Arnold w 1829 r.”
  3. Śluza w Wołkuszu – „Budował porucznik inżenierów Korczakowski w 1829 r.”
  4. Śluza Kurzyniec – „Budował fundamenta por. inż. K. Jodko, ukończył podp. inż. E. Wielhorski 1829 r.”
  5. Śluza Kudrynki – „Budowali porucznicy inżenierów Bieliński i Horain – 1829 r.”
  6. Śluza Tartak – „Budował inż. S. Szafer 1837 – 1838 (cywilny).”
  7. Śluza Sosnówek – „Budował por. inżenierów Jodko 1828”
  8. Śluza Mikaszówka – „Budował por. inż. Korczakowski 1828”
  9. Śluza Perkuć – „Budował por. Kwatermistrzostwa Generalnego Piędzicki 1827 – 1828”
  10. Śluza Paniewo – „Budował por. inżenierów Horian 1826 – 1827”
  11. Śluza Gorczyca – tablicy nie ma (por. inż. Szultz)
  12. Śluza Swoboda – „Budował kpt. inż. Lelewel 1827”
  13. Śluza Przewięź – „Budował porucznik inżenierów Szultz – 1827”
  14. Śluza w Augustowie – dziś nie istniejąca, zbudowana po II wojnie światowej po drugiej stronie mostu – od nowa na nowym miejscu
  15. Śluza Białobrzegi – „Budował porucznik inżenierów Korczakowski – 1825”
  16. Śluza Borki – „Budował porucznik inżenierów Korczakowski – 1835 – 1836”
  17. Śluza Sosonowo – „Budował porucznik inżenierów Korczakowski 1835 – 1836”
  18. Śluza Dębowo – „Budował porucznik inżenierów Przyrembel 1826 – 1827”

Dzięki działaniu śluz i upustów linia wodna pokonuje różnicę poziomów 54,04 m (od stanowiska szczytowego do Biebrzy-14,81 m i do Niemna – 39,23 m). Zapotrzebowanie na wodę zaspokaja znajdujące się nad punktem szczytowym jezioro Serwy.

Pomimo stałej eksploatacji schemat funkcjonowania systemu, przebieg trasy i podział na stanowiska śluzowe, lokalizacja i zasadnicza konstrukcja budowli piętrzących (śluzy i upusty), a nawet profile przekopów nie uległy większym zmianom od momentu ich pobudowania. Urządzenia działają według systemów inżynierskich z XIX wieku. Nadal można podziwiać pracę operatorów śluz, którzy – jak przed półtorawieczem – ręcznymi lewarami podnoszą zastawki, otwierając luki we wrotach, którymi woda wypełnia komorę aż do zrównania poziomu z wyżej położonym zbiornikiem, po czym rozwierają ciężkie wierzeje drewniane, pchając ramionami długie dyszle.

Utrzymywana jest stała spławność Kanału Augustowskiego na terenie Polski. Rodzi to powszechnie podziw dla twórców obiektu, którzy w zakresie budownictwa wodnego należeli do dyletantów i dopiero w trakcie robót nabierali doświadczenia.

A tak generał Ignacy Prądzyński pisał w swoich pamiętnikach:

„wyjechałem więc w augustowskie zabrawszy ze sobą brykę książek, z których dopiero w drodze uczyłem się sztuki zakładania kanałów, prostowania rzek. (…) Dzieło to uważam za moje arcydzieło przez wgląd na moje niedostateczne usposobienie do robót tego rodzaju”.

W latach 1950 – 1960 nasiliły się tendencje władz politycznych i administratorów kanału, by jego urządzenia zmodernizować i w pełni dostosować do wymagań współczesnych środków transportowych. W wyniku akcji rozpoczętej memoriałem Towarzystwa Miłośników Ziemi Augustowskiej – w październiku 1968 roku otoczono opieką konserwatora zabytków środkową część Kanału Augustowskiego wraz ze wszystkimi budowlami, także naziemnymi, oraz strefą krajobrazu chronionego w pasie do trzystu metrów od brzegów. Utworzenie w ten sposób jednolitego kompleksu zabytkowego było wówczas posunięciem rewolucyjnym na skalę Europy Wschodniej.

W 1979 roku Wojewódzki Konserwator Zabytków w Suwałkach rozszerzył zakres ochrony na cały bieg kanału i powiększył strefę ochronną krajobrazu do tysiąca metrów w terenie otwartym.

Od ukończenia budowy Kanału Augustowskiego minęło już ponad 150 lat, a nadal zachwyca on swoją pomysłowością techniczną i jest dowodem uzdolnień naukowo-technicznych Polaków. Jest także unikatem w Europie.

O Kanale Augustowskim możemy dowiedzieć się w Muzeum Kanału Augustowskiego, które mieści się w drewnianym dworku z 1826 roku w Augustowie przy ulicy 29 Listopada 5a.

Muzeum Kanału Augustowskiego
Muzeum Kanału Augustowskiego

Obok Kanału Augustowskiego na uwagę zasługują zlokalizowane na terenie Powiatu Augustowskiego inne zabytki kultury. Są wśród nich miejsca kultu, kościoły, kapliczki i przydrożne krzyże, obiekty zabytkowe.

WARTO ZOBACZYĆ

Na terenie miasta Augustowa

  1. Układ urbanistyczny miasta z XVI-XIX w.,
  2. Zespół kościoła parafialnego p.w. Matki Boskiej Szkaplerznej w Studzienicznej:
    1. kościół drewniany, I poł. XIX w.,
    2. dzwonnica drewniana, I poł. XIX w.,
    3. kaplica p.w. MB w Studzienicznej, murowana, 3 ćw. XIX w.,
      kaplica w Studzienicznej
      Studzieniczna
  3. Dawna cerkiew, obecnie Kościół par. p.w. MB Częstochowskiej, murowany, 3 ćw. XIXw.,
  4. Kaplica grobowa rodziny Truszkowskich na cmentarzu grzebalnym, drewniana,
  5. Zespół poczty przy ul. Wybickiego:
    1. budynek główny murowany,
    2. oficyna wschodnia, murowana, I poł. XIX w.,
    3. oficyna zachodnia, murowana, I poł. XIX w.,
      Zespół poczty przy ul. Wybickiego
      Zespół poczty przy ul. Wybickiego
  6. Dom Turystyczny (Hotel „Hetman”), murowany, 1937 – 38,
  7. Zespół dawnego Oficerskiego Yacht Clubu Rzeczypospolitej z lat 1934 – 1936
    1. murowany modernistyczny budynek Yacht Clubu,
    2. sąsiadująca z nim drewniana portiernia,
    3. modernistyczny budynek przystani, usytuowany po drugiej stronie zatoki w sąsiedztwie linii kolejowej Augustów – Suwałki,
    4. otaczający go park leśny.
  8. Dwór (strażnicówka), drewniany, po 1829 r., ul. 29 Listopada 5,
  9. Kamienice z przełomu XIX i XX w. w Augustowie przy ulicach: 3 Maja, Wojska Polskiego i przy Rynku Zygmunta Augusta
  10. Zespół Kanału Augustowskiego, lata 20 i 30 XIX w.Muzeum Kanału Augustowskiego

Na terenie gminy Augustów

Molenna staroobrzędowców, drewniana, 1947r.- Gabowe Grądy
Molenna staroobrzędowców – Gabowe Grądy
  1. Molena staroobrzędowców, drewniana, 1947r.- Gabowe Grądy,
  2. Kościół parafialny rzymskokatolicki p.w. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny, murowany, pocz. XX w.- Janówka
  3. Zespół dworski – Netta Folwark:
    1. dwór drewniany, k. XIX w.
    2. park, k. XIX w.
  4. Kapliczka przydrożna, drewniana, 1859 – Żarnowo Drugie

Na terenie gminy Bargłów Kościelny

Kościół parafialny rzymskokatolicki p.w. Podwyższenia Świętego Krzyża w Bargłowie Kościelnym
Kościół parafialny rzymskokatolicki w Bargłowie Kościelnym
  1. Zespół kościoła parafialnego rzymskokatolickiego. p.w. Podwyższenia Świętego Krzyża w Bargłowie Kościelnym
    1. kościół murowany z 1883 r. odbudowany w 1950 r.
    2. 4 kapliczki, murowane, druga poł. XIX w.
    3. brama główna, murowana, druga poł. XIX w.
    4. brama boczna, murowana, druga poł. XIX w.
    5. plebania, murowana, 1908 r.

Na terenie miasta i gminy Lipsk:

  1. Dom drewniany nr 6, ok. 1928 r. – Krasne
  2. Dom drewniany nr 39, ok. 1930 r.- Krasne
  3. Układ urbanistyczny 2 poł. XVI w.- Lipsk
    Kościół parafialny rzymskokatolicki p.w. Matki Boskiej Anielskiej, murowany, początek XX w.-  Lipsk
    Kościół parafialny rzymskokatolicki – Lipsk
  4. Kościół parafialny rzymskokatolicki p.w. Matki Boskiej Anielskiej, murowany, początek XX w.-  Lipsk

Na terenie gminy Nowinka:

Kościół parafialny rzymskokatolicki p.w. Matki Boskiej Anielskiej - Monkinie
Kościół parafialny rzymskokatolicki – Monkinie
  1. Kościół parafialny rzymskokatolicki p.w. Matki Boskiej Anielskiej – Monkinie
  2. Zespół Komunikacyjny Wąskotorowej Kolei Leśnej – Monkinie

Na terenie gminy Płaska:

Zespół kościoła parafialnego. p.w. Marii Magdaleny w Mikaszówce
Zespół kościoła parafialnego w Mikaszówce
  1. Zespół kościoła parafialnego. p.w. Marii Magdaleny w Mikaszówce
    1. kościół, drewniany, ok. 1907 r.
    2. dzwonnica, drewniana, pocz. XX w.
  2. Kaplica p.w. św. Anny, drewniana, pocz. XIX w.- Rudawka

Na terenie gminy Sztabin:

  1. Zespół Dworski – Cisów:
    1. oficyna, murowana, rekonstrukcja
    2. dwór, murowany, 1835 r.
  2. Zespół kościoła par. p.w. św. Mateusza w Jaminach:
    1. kościół, drewniany, 1780 r., przeniesiony z Augustowa 1949 r.
    2. 4 kapliczki, murowane, 2 poł. XIX w.
    3. mur z bramami, murowany, 2 poł. XIX w.
      kościół drewniany w Jaminach
      Kościół drewniany w Jaminach
  3. Kościół parafialny p.w. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny, murowany, 1584-1589 – Krasnybór
  4. Kaplica p.w. św. Rocha, murowana, koniec XVIII w.- Krasnybór
  5. Kościół parafialny p.w. św. Jakuba, murowany, 1910 r. Sztabin.
Przejdź do treści